افغانستان، اگرچه بهعنوان یک کشور و یک ملت دارای تاریخی جدید است؛ اما، این سرزمین از لحاظ قدمت تاریخی، یکی از کهنترین سرزمینهای جهان بهشمار میرود.[۱]
افغانستان بدلیل قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم محل پیوندگاه تمدنهای بزرگ جهان بوده و یکی از مهمترین مراکز بازرگانی عصر باستان به شمار میرفتهاست. این موقعیت مهم و حساس ژئواستراتژیکی و ژئوپولیتیکی افغانستان در شکل دادن موزائیکی غنی از فرهنگها و تمدنهای بزرگ همچون ایرانی، یونانی، بینالنهرینی و هندی در این کشور نقش مهمی داشتهاست. از عصر پارینهسنگی و طی دورههای تاریخی، مردم افغانستان، یا همان ایرانیان شرقی باستان، جایگاه عمدهای در معرفی و گسترش ادیان جهانی و نقش مهمی در بازرگانی و دادوستد داشته و گهکاه کانون مسلط سیاسی و فرهنگی در آسیا بودهاند. از این رو افغانستان در طول تاریخ گلوگاه یورش مهاجمان و جهانگشایان بوده که ردپای آنها هنوز در گوشه و کنار این سرزمین دیده میشود.[۲]
همانطور که از میانرودان (بینالنهرین؛ عراق امروزی) بهسبب تمدنهای کهن و باستانیاش بهعنوان "گهوارهٔ تمدن"، و از مصر باستان بهسبب اهرام باستانیاش بهعنوان "عجایب دنیای باستان" خوانده میشود، از افغانستان نیز بهسبب موقعیت مهم و حساس ژئواستراتژیکی و ژئوپولیتیکیاش و حضور موزائیکی غنی از فرهنگها و تمدنهای بزرگ در تاریخ هزاران سالۀ این سرزمین بهعنوان "چهارراهِ فرهنگهای باستان" یاد میشود.[۳][۴]
در این نوشتار، تاریخ افغانستان به سه دوره تقسیم شدهاست:
-
دوران پیش از اسلام، شامل:
- دوران پیشاتاریخ: دورانی که بهسبب نبود خط و کتابت در آن معلومات زبادی از آن در دسترس نیست و فرضیات دانشمندان از این دوره تنها بر آثار بدستآمده از کاوشهای باستانشناسی و مطالعات زبانشناسی استوار است؛ این دوران از دورهٔ پارینهسنگی زیرین که در این دوره نخستین شواهد باستانشناسی از حضور انسان در شمال کوهپایههای هندوکُش در حدود ۱۰۰٫۰۰۰ پیش از میلاد بدست آمده، آغاز میشود، و تا پایان عصر بُرُنز و عصر آهن در اوایل سدۀ هفتم پیش از میلاد (پیدایش خط) را در بر میگیرد؛
- تاریخ باستان: دوران پس از پیدایش خط، که معلومات زیادی از آن در نوشتههای کهن بجای مانده، و از دورۀ فرمانروایی مادها و هخامنشیان در اوایل سدۀ هفتم پیش از میلاد آغاز میشود، و تا حملهٔ تازیان (اعراب) به افغانستان در سدۀ هفتم میلادی را در بر میگیرد؛
- دوران پس از اسلام: که از سلطۀ اعراب بر افغانستان (خُراسان و سیستان بزرگ تاریخی) آغاز میشود، و تا تشکیل حکومت افغان بدست احمدشاه دُرانی در سال ۱۷۴۷ میلادی را در بر میگیرد؛
-
دوران معاصر، شامل:
- تشکیل حکومت افغان: که از تأسیس پادشاهی دُرانی در سال ۱۷۴۷ میلادی آغاز میشود، و تا شکلگیری افغانستانِ مدرن در اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی را در بر میگیرد؛
- افغانستان مُدرن: که از شکلگیری افغانستانِ مدرن در اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی آغاز میشود، و تا پایان نظام پادشاهی در افغانستان در سال ۱۹۷۳ میلادی را در بر میگیرد؛
- افغانستان از ۱۹۷۳ به بعد: که از پایان نظام پادشاهی و تاسیس نظام جمهوریت در افغانستان در سال ۱۹۷۳ میلادی آغاز میشود، و تا امروز را در بر میگیرد.